Słownik gwary miłkowskiej
"W cieniu jesionów" - Halina Studzińska
Słowniczek wyrazów gwarowych
Wyrażenia i zwroty charakterystyczne dla Miłkowic.
alament - alimenty, ustalone polubownie środki na utrzymanie osób sędziwych rodziców, którzy przepisali gospodarstwo na dzieci.
balia – drewniane naczynie do prania bielizny. Wykonane było z drewnianych klepek, okrągłe, płytkie, szerokie. Podobnie jak beczka balia miała obręcze drewniane (z leszczyny) lub z taśmy stalowej zwanej bednarką. Rzemieślnik wytwarzający balie nazywał się bednarzem.
bandaże - pasy materiału przyszyte do czepka i wiązane pod szyją
blacha - płyta pieca kuchennego
buldynes - krzew ozdobny, kalina koralowa
chłopka – sukienka odcięta w pasie, z suto marszczonym dołem
cebrzyk, ceberek – okrągłe naczynie z klepek, zwykle o dwóch uchach, drewniane wiadro
cechmistrz – człowiek stojący na czele cechu, tutaj nazwa używana była w stosunku do parafianina rozdzielającego świece przed procesją. Była to funkcja honorowa przydzielona za zasługi w organizowaniu pielgrzymek do Częstochowy.
cembrowina - betonowy krąg studni
centryfuga - urządzenie do oddzielania śmietany od mleka
dulary – dolary
dymadło – dmuchawa służąca do rozpalenia i utrzymania żaru ognia na kotlinie
dyszel - drewniana belka sztywno połączona z przednią osią wozu konnego
dziabka – ręczne narzędzie do kopania ziemniaków, zwykle o trzech tępo zakończonych zębach lub do usuwania chwastów o płaskim ostrzu
fajerki - rodzaj obręczy żeliwnych przykrywających otwór w płycie kuchennej. Można je zakładać i zdejmować przy pomocy haczyka, czyli hakowato zagiętego drutu z rączką. Zastosowanie fajerek umożliwiło stawianie bezpośrednio na ogniu garnków różnej wielkości i regulację ilości docierającego do nich ciepła.
falbanek – stół na metalowych nogach z drewnianym blatem, warsztat ślusarza
farbka – niebieska farbka do bielizny pogłębiająca jej biel
faska- rodzaj małej drewnianej beczułki zwężonej u dołu służącej do przechowywania produktów.
gable - widły z długimi zębami zakończonymi kulkami, przeznaczone do rozrzucania roślin okopowych.
kartoflak – placek pieczony na blasze z ziemniaków
kierzynka - urządzenie do wyrobu masła
kipa – wysoki wyplatany z wikliny kosz z rączkami do trzymania po obu stronach
klepać- rozpłaszczać, wyciągać krawędź przez bicie młotem w celu naostrzenia, w rozgrzane żelazo.
kluszczonka – woda po gotowaniu klusek
kłonica -jeden z czterech drążków umocowanych na osiach i przytrzymujących drabiny albo skrzynię wozu konnego
kłósie, kłosie – górna część snopa
komendy wydawane koniom - hejtta !, wiśta, wio, nazad, prrr - co oznaczało - po kolei - w prawo, w lewo, do przodu, do tyłu, stop
knowie – dolna część snopa
kopanka- dzieża, duże, drewniane naczynie do rozczyniania ciasta na chleb lub placki
koryto - podłużne naczynie gospodarskie służące do podawania pożywienia i wody zwierzętom
kółko – kołowrotek do przędzenia wełny lub lnu
kumcia- matka chrzestna w stosunku do ojca chrzestnego i do rodziców dziecka lub matka dziecka w stosunku do jego rodziców chrzestnych.
W grupie znajomych wszyscy byli kumotrami, gdyż mieli małe dzieci i prosili się nawzajem, dlatego często wobec siebie używali form kumcia, kuma, kumoszka.
kulka – kijek z naturalnym haczykiem przeznaczony do podbierania zboża
kupka, kopa –złożone w stertę siano, słoma itp. lub snopy zboża ustawione w określony sposób
lacha – duża laska noszona przez strażnika wiejskiego w czasie pełnienia nocnego dyżuru.
latoś – w tym roku
ligawka - fujarka, rodzaj flecika wykonanego z mokrej kory wierzby lub łozy z bocznymi otworami i ustnikiem
luśnia - część wozu drabiniastego, drążek drewniany (z twardego drewna) zamontowany (przy pomocy żelaznego pierścienia) na zewnętrznej części osi przedniej; w jego górnej części znajduje się bolec, na którym zawieszona jest drabina; służy jako wzmocnienie kłonicy przedniej, która, ze względu na duże siły rozpierające drabiny, sama nie wytrzymałaby ciężaru ładunku
łęcina - łodyga, nać kartofli; łęt
mlostka– kamienny garnek do mleka, śmietany
mogieła, mogiła – kopiec do przechowywania ziemniaków
murlanka - zabawa w chowanego, gdzie jeden z uczestników murla, czyli zamyka oczy, a pozostali chowają się. Zadaniem murlającego jest odnalezienie biorących udział w zabawie
odganiać krowy – gnać, pędzić je na pastwisko
orczyk – drążek przy wozie służący do zaczepienia uprzęży
pancergrab- rów przeciwpancerny
płachta - mocny, lniany, ok. 2 x2 metry kawałek materiału, który służył do noszenia na plecach trawy , siana
pochwoluny - skrótowa forma „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”
pomyje - woda po myciu naczyń, z resztkami jedzenia, bez środków chemicznych którą używano do karmienia świń
potraw – drugi pokos trawy
powąz – długa żerdź do przytrzymywania siana i snopów zboża na wozie drabiniastym
powrósło - wiązka skręconych źdźbeł zboża (wraz z kłosami, ewentualnie słomy), służący do związania snopów zboża
prać – w tym kontekście bić młotem w rozpalony metal
przedwieczerz - pora przed nadejściem wieczoru
redlina - wałek ziemi ukształtowany sadzarką lub obsypnikiem, np. w uprawie ziemniaka. Dawniej redliny formowano za pomocą radła.
riuszka - mocno przymarszczona lub plisowana falbanka z cienkiej tkaniny
sąsiek - miejsce na zboże w stodole
sień - pierwsze pomieszczenie od wejścia, prowadzące do innych pomieszczeń
siundy - nosidło, koromysło, drewniany przyrząd do noszenia ciężarów, najczęściej wiader z wodą. Ma kształt pałąka z wycięciem na szyję zakładanego na ramiona; dwa ciężary o zbliżonej wadze wiesza się na hakach na obu końcach pałąka, dzięki czemu zachowuje się równowagę.
słupek – ozdobny, dość wysoki, stojak na kwiaty, najczęściej zwisające
studniarz- ten, kto trudni się kopaniem lub pogłębianiem studni.
sygnaturka – mały dzwonek dzwoniący dziesięć minut przed nabożeństwem;
także dzwonek wiszący przed drzwiami zakrystii i oznajmiający wejście księdza
ściernisko – pole po skoszeniu zbóż, z pozostawionymi dolnymi częściami roślin
ściernisko – pole po skoszeniu zbóż, z pozostawionymi dolnymi częściami roślin
śruta - pasza dla trzody
tara - tarka, przyrząd do prania ręcznego, prostokątna blacha falista, oprawiona w drewnianą ramę, służąca do tarcia bielizny przy praniu.
tatarka- gryka
trepy - obuwie ze skóry na drewnianych podeszwach
trusia - pieszczotliwie o króliku lub zastraszonej osobie.
tytka - torebka papierowa, kawałek papieru spiralnie zwinięty - opakowanie na cukierki
ufnal- gwóźdź służący do przybijania podków koniom; hufnal, podkowiak
wabik – krzew ozdobny, tawuła
wacha- nocny patrol mieszkańców mający ostrzegać przed niebezpieczeństwem.
waszta – warstwa snopów w sąsieku
wiecha - wieniec zatykany na dachu budującego się domu na znak, że budowa jest na ukończeniu.
zacierki - kluski siekane lub tarte, skubane, ale też kluski z utartych ziemniaków
Chętnie zamieszczę inne wyrazy, które ktoś jeszcze zna i zechce przesłać.